Loftræsting í bílskúra skiptir lykilmáli fyrir heilnæmt umhverfi og varnir gegn raka. Bílskúrar eru oft lokaðir litlir kassar þar sem raki og loftmengun geta safnast fyrir. Í þessari grein skoðum við hvers vegna loftræsting er nauðsynleg, hvaða áskoranir fylgja loftskiptum í litlu rými og mismunandi lausnir fyrir loftræsingu í bílskúrum – allt með hliðsjón af kostum og göllum hverrar leiðar.
Hvers vegna er loftræsting nauðsynleg í bílskúr?
Bílskúrar verða fyrir margvíslegri rakamyndun sem rétt loftræsting þarf að takast á við. Þegar bíll kemur inn með snjó eða bleytu bráðnar það og vatnið gufar upp innandyra. Þessi uppgufun hækkar rakastig loftsins og getur valdið þéttingu (dropamyndun) á köldum flötum eins og gólfi, veggjum eða lofti. Sé loftræsting ófullnægjandi helst raki innilokaður og skapar kjöraðstæður fyrir myglu og jafnvel ryðmyndun á verkfærum og bifreið
Mygla getur auðveldlega myndast í bílskúr ef rakastig helst of hátt og lítil loftskipti eru til staðar. Myglusveppir dafna í röku, lokuðu umhverfi og gefa oft frá sér óheilsusamlegan mygluþef. Rannsóknir sýna að ófullnægjandi loftræsting og viðverandi raki (t.d. frá blautum farartækjum) eru algengar orsakir myglu í bílskúrum. Myglusveppir skemmir ekki aðeins byggingarefni heldur getur hún einnig valdið heilsufarsvandamálum fyrir fólk sem dvelur í rýminu. Rétt loftræsting sem heldur rakastigi niðri (æskilegt rakastig innandyra er um 50%) dregur úr líkum á myglu.
Ef bílskúr er breytt í íbúð eða notaður sem vinnurými með fólki, bætast við fleiri rakagjafar. Fólk sjálft andar frá sér raka, eldun og þvottur mynda vatnsgufu, og sturtur eða þvottavélar auka rakann enn frekar. Í venjulegu heimili myndar fjölskylda á bilinu 6–10 kg af vatnsgufu á sólarhring (visindavefur.is), sem gefur til kynna hve mikið rakamagn getur safnast fyrir í lokuðu rými. Án viðeigandi loftræstingar helst þessi raki inni í bílskúrnum/íbúðinni, sem leiðir til þéttingar á gluggum og veggjum og getur skaðað bæði bygginguna og heilsu íbúa. Loftræsting er því nauðsynleg til að losa út umframraka og viðhalda heilbrigðu loftgæði.
Auk raka getur loftmengun einnig verið vandamál í bílskúrum án loftskipta. Útblástursloft frá gangsetningu bíls (koltvísýringur og kolmónoxíð) eða gufur frá málningu, bensíni og öðrum efnum geta safnast upp. Þó megináherslan hér sé á raka og myglu er vert að nefna að regluleg loftskipti hjálpa einnig við að fjarlægja skaðleg efni úr loftinu og bæta loftgæði.
Áskoranir: lítið rými og stöðug loftskipti
Bílskúrar hafa yfirleitt mun minna rúmmál en önnur húsrými, sem gerir þá viðkvæmari fyrir loftgæðum. Lítið loftmagn þýðir að jafnvel lítið rakainnskot (eins og ein bílferð í snjókomu) getur stórhækkað rakastig hlutfallslega. Til samanburðar má nefna að í stærri rýmum dreifist raki meira, en í litlum bílskúr getur rakinn fljótt náð hættumörkum nema loftið sé endurnýjað reglulega. Þess vegna er stöðug eða reglubundin loftskipti mjög mikilvæg í lokuðum bílskúrum.
Lélegt loftflæði í litlu rými hefur fleiri afleiðingar en bara raka. Loftið verður súrefnissnautt og þungt ef ekkert ferskt loft kemur inn. Einnig getur hitastig sveiflast hratt; t.d. getur litlum upphituðum bílskúr orðið mjög kalt mjög fljótt ef kalt loft streymir inn án hitastýringar. Áskorunin felst í því að finna jafnvægið: næg loftskipti til að halda rakastigi niðri og loftinu fersku, án þess að fórna öllu varmanum í rýminu út í veður og vind.
Byggingarreglur gera kröfu um lágmarksloftskipti í íbúðar- og vinnurýmum, oft miðað við tiltekið hlutfall loftskipta á klukkustund. Algengt viðmið er að tryggja um 0,5-2 loftskipti á klukkustund í íbúðarhúsnæði. Í litlum bílskúr þarf hlutfallslega hærri loftskipti miðað við rúmmál til að ná sama árangri, sérstaklega ef raki er mikill. Í reynd þýðir þetta að loftið í bílskúrnum þarf að endurnýjast að minnsta kosti nokkrum sinnum á sólarhring, hvort sem er með sjálfvirkum búnaði eða sjálftrektri loftræstingu (t.d. opna dyr/glugga reglulega). Ef bílskúrinn er einangraður og upphitaður þarf jafnframt að huga að varmatapi – þar kemur að notkun snjallari loftræsilausna sem viðhalda hitastigi loftsins.
Lausnir fyrir loftræsingu í bílskúr
Það eru til mismunandi útfærslur af loftræstingarkerfum sem henta bílskúrum, allt frá fullkomnum vélrænum kerfum með varmaendurvinnslu til einfaldra viftna. Hér förum við yfir þrjár algengar lausnir og skoðum kosti og galla þeirra:
Loftræsikerfi með varmaendurvinnslu
Loftræstikerfi með varmaendurvinnslu – oft nefnd varmaendurvinnslukerfi – eru heildstæð kerfi sem draga inn ferskt loft og dæla út óhreinu lofti á sama tíma, en nýta varmann. Þessi kerfi samanstanda venjulega af tveimur loftræstirásum (aðstreymi og frástreymi) og varmaskipti sem flytur varma úr útkastinu yfir í inntakið. Með þessum hætti má halda inni hita að mestu leyti en samt losna við raka og mengun. Dæmigert varmaendurvinnslukerfi nær að endurvinna um 60–95% af varmanum úr útkastinu. og skilar því verulegum orkusparnaði miðað við aðrar aðferðir.
Kostir við svona kerfi eru meðal annars bætt orkunýtni og stöðugt loftflæði. Í upphituðum bílskúr eða bílskúr sem hefur verið breytt í íbúð er þetta mikilvægt – loftið helst ferskt án þess að allur hitinn fari til spillis. Einnig er oft hægt að setja síur í svona kerfi sem hreinsa inntakið (gott ef ryk eða frjókorn eru vandamál úti). Kerfið dregur úr líkum á miklum hitasveiflum; inniloftið helst á svipuðu hitastigi þrátt fyrir regluleg loftskipti. Í stuttu máli helst rýmið þurrt og hlýtt samtímis, sem er kjörið til að koma í veg fyrir raka og myglu.
Hins vegar fylgir flóknari uppsetning og kostnaður svona kerfi. Í flestum tilfellum þarf að leggja loftræstirör frá kerfinu út í gegnum veggi. Kerfið sjálft, með varmaskiptum og viftum, er dýrara í innkaupum en smærri einingar. Einnig þarfnast það rafmagns og reglulegs viðhalds (t.d. hreinsun eða skipti á síum og skoðun á varmaskiptum). Þrátt fyrir þessa vankanta er varmaendurvinnslukerfi langskynsamlegasta lausnin ef bílskúrinn er hituð upp reglulega eða notaður sem íbúðar- eða vinnurými – ávinningurinn í betri loftgæðum og minni raka vandamálum vegur oft kostnaðinn upp.
Kostir í stuttu máli: Varðveitir hita (orkusparnaður), tryggir stöðug loftskipti, bætir loftgæði (síun + ferskt loft), hentar upphituðum rýmum.
Gallar í stuttu máli: Dýrara og flóknara í uppsetningu, krefst rafmagns og viðhalds, yfirleitt ofaukið fyrir óupphitaða eða lítið notaða bílskúra.
Loftræstikerfi – AIRFI 60
Á lager
Dreifð loftræsting með varmaflutningi (keramik einingar)
Dreifð loftræsting (einnig kölluð stakar loftræstieiningar) eru lítil sjálfstæð loftræstitæki sem hægt er að setja beint í gegnum útvegg. Þau samanstanda venjulega af sívalri einingu í veggnum með lítilli viftu og keramik varmaendurvinnslukjarna. Tækið dregur loft út og inn á víxl; keramik-kjarninn hitar upp kaldan innstreymisloftið með varma úr útstreyminu. Þannig næst varmaendurheimt í smáum skala án þess að þurfa flókið loftræstirörakerfi um allt hús.
Í reynd virkar þetta þannig að einingin andar inn og út til skiptis. Það dregur fyrst hlýtt loft úr rýminu og út, keramik-kjarninn inni í því hitnar við það og dregur í sig raka. Svo skiptir vifta um stefnu og dregur ferskt loft að utan inn um keramik-kjarnann, sem þá skilar varmanum í nýja loftið. Stundum eru settar upp tvær slíkar einingar sem vinna í pörum: þegar ein dregur inn blæs hin út, og öfugt, á samhæfðum tímum. Þetta heldur loftþrýstingi jafnum í rýminu og stöðug loftskipti áfram.
Helsti kosturinn við dreifða loftræstingu er hversu einfalt er að koma henni fyrir í eldra húsnæði. Það þarf bara að gera hringlaga gat á útvegg (oft ~170 mm þvermál) og koma einingunni fyrir; engar langar lagnir um loft eða veggi. Uppsetning getur því verið mun minni inngrip en stórt miðlægt kerfi. Þessar einingar eru líka tiltölulega litlar og hagkvæmar í orkukostnaði – þær ganga oft stöðugt á lágum afköstum og nota mjög litla orku (mörg slíka tæki nota innan við 10 W). Þær halda eftir varma að stórum hluta líkt og stóru kerfin, þannig að bílskúrinn tapar ekki miklum hita þrátt fyrir loftun. Einnig tempra þær raka vel. Fyrir lítið rými eins og einstakan bílskúr (sérstaklega ef hann er notaður sem vinnu- eða tómstundarými) getur ein svona eining, eða ein pörun, verið nægjanleg til að halda loftinu fersku og þurru.
Gallar dreifðra eininga felast aðallega í afkastagetunni og notkunarsviðinu. Ein lítil eining getur yfirleitt aðeins loftræst lýtið rými (eitt herbergi). Ef bílskúrinn er mjög stór eða skiptur upp í fleiri rými gæti þurft fleiri en eina einingu. Loftflæðið úr einni einingu er takmarkað (algengt hámarksflæði er oft 30–60 m³/klst á hvorri einingu), sem dugar þó oft í minni rýmum en gæti verið lítið ef mikill raki t.d. ef það er verið að koma inn með snjó á bíl. Einnig endurheimta þessar einingar ekki allan varma – raunveruleg nýtni í notkun gæti verið nær kannski 70–80%, sem þýðir að smá kólnun verður innandyra á veturna. Þrátt fyrir að uppsetning sé einföld þarf samt að leggja rafmagn að tækinu og gera gat á vegg, sem kallar á fagmann ef maður treystir sér ekki í það sjálfur. Sumum gæti einnig þótt taktföst vifthljóð truflandi (einingarnar skipta oft á 30–70 sekúndna fresti um blástursstefnu, sem sum tæki gefa til kynna með lágu hljóði eða ljósi).
Í heildina henta dreifðar loftræstieiningar vel þegar uppsetja þarf loftræsingu í bílskúr án mikillar fyrirhafnar, og sérstaklega ef viðhalda þarf hita. Þær eru millivegur milli fullkomins miðlægs kerfis og þess að hafa aðeins hefðbundna viftu.
Kostir: Auðveld og fljótleg uppsetning (bara gat í vegg), varðveitir varma (orkusparar), hagkvæm í notkun, hægt að setja í eldri byggingar, dregur úr raka og myglu.
Gallar: Takmörkuð afkastageta í stórum rýmum, þarf rafmagn og gat á vegg, hver eining þjónar aðeins einu rými, ekki alveg jafn öflug og stærri kerfi ef mikil loftskipti þarf.
Viftur og hefðbundin útsog
Algengasta (og einfaldasta) leiðin til að loftræsta smá rými er að nota viftu – venjulega rafknúna viftu sem annaðhvort dregur loft út (útsog) eða blæs fersku lofti inn (þá 2 viftur – ekki sama viftan). Í bílskúrum eru útsogsviftur algengastar, t.d. vegg- eða gluggaviftur sem sjúga loftið út og kosta ekki mikið. Stærri viftur eru einnig til sem geta flutt mjög mikið loftmagn hratt (gagnlegt ef t.d. þarf að losna við útblástur frá bíl fljótt). Viftur má setja í gluggarúðu, í gat á vegg, eða tengja við loftrás út (t.d. upp um loft). Stundum eru þær tengdar við raka- eða hitaskynjara, eða einfaldlega rofa, til að kveikja á þeim þegar þörf er á.
Helsti kostur viftulausnar er lágt verð og einfaldleiki. Það er tiltölulega auðvelt að bæta viftu við bílskúr – margir bílskúrar eru þegar með einhvers konar rifu eða op þar sem hægt er að koma fyrir viftu. Viftan getur hraðað mjög á loftræstingu; t.d. má ímynda sér að eftir að bíll með snjó kemur inn, þá sé hægt að láta viftu ganga í nokkrar mínútur til að draga rakann út áður en hann sest á yfirborð. Fyrir óupphitaða bílskúra (þar sem orkusparnaður er ekki aðalatriði) getur vifta verið fullnægjandi lausn til að koma í veg fyrir raka, sérstaklega ef hún er notuð reglulega eða sjálfvirkt þegar raki mælist hár. Viðhald viftna er líka í lágmarki – helst að hreinsa þær af ryki annað slagið.
Ókostirnir felast aðallega í því að engin varmaendurnýting á sér stað. Vifta sem dregur hlýtt loft út úr upphituðum bílskúr hleypir köldu lofti inn í staðinn, sem kælir rýmið. Þannig getur stöðug notkun viftu hækkað húshitunarkostnað og valdið kulda innandyra á köldum dögum. Í raun hitar maður þá upp bílskúrinn og blæs svo varmanum út – sem er sóun ef rýmið er upphitað. Einnig ná viftur aðeins að loftskiptast á meðan þær eru í gangi; ef þær eru ekki í gangi stöðvast loftflæðið (nema opnir gluggar sjá um eitthvað). Því þarf að muna eftir að kveikja á þeim eða hafa skynjara. Sumir setja tímastilli eða rakastilli á viftur í bílskúr svo þær fari sjálfvirkt í gang þegar rakastig fer yfir x%, sem getur verið skynsamlegt. Annað sem þarf að huga að er að innstreymi fersks lofts þarf að vera fyrir hendi – ef bílskúrinn er mjög loftþéttur getur vifta sem dregur út loft skapað undirþrýsting; þá þarf annað hvort ventil/op á móti til að hleypa inn lofti, eða glugga sem opnast örlítið þegar vifta er í gangi.
Viftur eru oft hávaðasamari en sérsmíðaðar loftræstieiningar, sérstaklega ef um stórar iðnaðarviftur er að ræða. Í íbúðarbílskúr þarf að velja tækni sem er ekki truflandi. Litlar baðherbergisviftur eru tiltölulega hljóðlátar og gætu dugað í minni bílskúr, en þær flytja ekki mikið loft. Stór útsogsvifta dregur meira loft en getur blásið umtalsverðum vindagangi úti og jafnvel valdið trekk ef hurð eða gluggi opnast samtímis.
Kostir: Ódýr lausn, auðveld uppsetning, hröð loftskipti möguleg þegar þörf krefur, lágmarks viðhald.
Gallar: Engin varmaendurnýting (varmatap í upphituðum rýmum), þarf op/glufu fyrir innloft, mögulegur hávaði, stöðvast þegar slökkt er (ekki stöðug loftskiptalausn nema hún sé látin ganga tíða).
Samanburður lausna og val á réttri leið
Að velja loftræstilausn fyrir bílskúr krefst mats á því hvernig bílskúrinn er notaður og hvaða markmið eru í forgrunni (orka vs. einfaldleiki). Ekki sýst hver er tilgangur loftræstingarinn t.d hvort þetta er fyrir rakamyndun vegna íbúðar eða bíls, vegna megnunar frá starfsemi (slípun, suða etz). Hér er samanburður á lausnunum í hnotskurn:
- Loftræsikerfi með varmaendurvinnslu: Best fyrir upphitaða bílskúra eða bílskúra sem eru hluti af íbúðarhúsnæði. Halda rýminu hlýju og þurru án orkusóunar. Henta vel ef bílskúr er oft í notkun sem vinnurými eða búið er að innrétta hann sem íbúð. Kostnaður er hærri og uppsetning flóknari, en ávinningurinn er stöðugt heilbrigt loft.
- Dreifð loftræsting (stakar einingar): Góð lausn fyrir meðalstóra bílskúra, sérstaklega ef ekki er raunhæft að leggja stóra loftræstistokka. Hentar bæði upphituðum og óupphituðum rýmum þar sem markmiðið er að losna við raka en samt halda einhverjum hita. Þessar einingar eru á viðráðanlegu verði, auðvelt að bæta við eftir á, og má nota í bílskúrum sem hafa verið að hluta til innréttaðir (t.d. bílskúr með leikherbergi eða skrifstofukrók). Ef bílskúrinn er mjög stór (t.d. tvöfaldur) gæti þurft fleiri en eina einingu.
- Viftur: Henta vel í óupphituðum bílskúrum eða þar sem loftræsting er aðeins nauðsynleg stundum. Ef markmiðið er eingöngu að fjarlægja raka eftir atvikum (t.d. þegar snjór bráðnar af bílnum) eða losa út útblástur, þá duga viftur vel. Einnig ef tilgangurinn er loftræsting vegna starfsemi eins og ef það er verið að slípa eða sjóða á stundum. Einnig ef fjárhagsáætlun er lítil eru viftur skynsamleg byrjun – alltaf má svo uppfæra í fullkomnara kerfi síðar. Í upphituðum bílskúr má nota viftu ásamt hitastilli/rakastilli, en reikna þarf með auknum hitunarkostnaði.
Að lokum skiptir mestu máli að hafa einhverja virka loftræsingu í bílskúrnum. Engin lausn er verri en engin – jafnvel lítil vifta með tímastilli getur skipt sköpum í baráttunni við raka og myglu. Meta þarf hvort orkusparnaður og þægindi skipta miklu (þá horfirðu til varmaendurvinnslu eða dreifðra kerfa) eða hvort einfaldleikinn og kostnaðurinn vegi þyngra (viftulausnir). Oftast er blanda af úrræðum möguleg; til dæmis má setja rakastýrða viftu til öryggis jafnvel þótt varmaendurvinnslukerfi sjái um megnið af loftskiptunum.